Γράφει η Δανάη Μαραγκουδάκη στο news247
Ανησυχητική μπορεί να χαρακτηριστεί η ετήσια έκθεση του σουηδικού ινστιτούτου V-Dem “Democracy Report 2023” που δημοσιεύτηκε πριν λίγες μέρες, σύμφωνα με την οποία η Ελλάδα παύει να είναι μια «φιλελεύθερη δημοκρατία» και κατρακυλάει στην κατηγορία της «εκλογικής δημοκρατίας». Η χώρα μας χαρακτηρίζεται ως μια από τις τρεις δημοκρατίες που έχουν έντονη ροπή προς την αυταρχικοποίηση. Οι άλλες δύο χώρες είναι η Αρμενία και ο Μαυρίκιος.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Εξαιτίας της υπονόμευσης θεσμικών αντιβάρωνστην εκτελεστική εξουσία και συγκεκριμένα της αποδυνάμωσης της κοινοβουλευτικής αλλά και της δικαστικής εξουσίας. Ταυτόχρονα, το σκάνδαλο των υποκλοπών, ο νόμος για το επιτελικό κράτος και η επακόλουθη υπερσυγκέντρωση εξουσίας σε εκτελεστικό επίπεδο είναι κεντρικά γεγονότα σε αυτές τις εξελίξεις.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η Ελλάδα γίνεται αυταρχικό καθεστώς, ωστόσο χάνει κάποια από τα δημοκρατικά και φιλελεύθερα χαρακτηριστικά της και αυτό δεν μπορεί παρά να προβληματίζει.
Η έκθεση έχει τίτλο «Ανυπακοή απέναντι στον Αυταρχισμό» και κάνει λόγο για μια συνολική δημοκρατική υποχώρηση, καθώς όπως αναφέρεται «η πρόοδος που έχει σημειωθεί παγκοσμίως τα τελευταία 35 χρόνια σε δημοκρατικό επίπεδο έχει εξαλειφθεί».
Σύμφωνα με τα γενικότερα ευρήματα, σήμερα υπάρχουν περισσότερα απολυταρχικά κράτη απ’ ό,τι φιλελεύθερες δημοκρατίες, ενώ μόλις το 13% των ανθρώπων παγκοσμίως (δηλαδή ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι) ζουν σε φιλελεύθερες δημοκρατίες.
Το Ινστιτούτο V-Dem (Varieties of Democracy) είναι ένα ερευνητικό κέντρο που ασχολείται με τη μελέτη, εννοιολόγηση, και μέτρηση της δημοκρατίας. Ιδρύθηκε επίσημα το 2015 και εδράζεται στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Γκέτεμποργκ στη Σουηδία. Το βασικό «προϊόν» του V-Dem είναι η ετήσια βάση δεδομένων για τη δημοκρατία (Democracy Dataset), και η συνοδευτική έκθεση (Democracy Report) που συνοψίζει τα σημαντικότερα ευρήματα. Η βάση δεδομένων του περιλαμβάνει πάνω από 650 μεταβλητές ετησίως για όλες τις χώρες του κόσμου από το 1789 έως σήμερα, και αποτελεί έναν από τους εγκυρότερους και εκτενέστερους δείκτες δημοκρατίας παγκοσμίως. Το Democracy Dataset και το Democracy Report αποτελούν σημαντικά εργαλεία και σημείο αναφοράς για πανεπιστήμια, ακαδημαϊκούς, και policy practitioners, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Παγκόσμια Τράπεζα και ο ΟΗΕ.
ΑΠΟΧΑΙΡΈΤΑ ΤΗΝ, ΤΗΝ ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑ ΠΟΥ ΦΕΎΓΕΙ
Το Magazine μίλησε με τη Ναταλία Νάτσικα, συντονίστρια και υπεύθυνη για ερευνητικά έργα στο ινστιτούτο V-Dem στο Πανεπιστήμιο του Γκέτεμποργκ, σχετικά με την υποβάθμιση της Ελλάδας από «φιλελεύθερη» σε «εκλογική δημοκρατία».
«Αρχικά είναι σημαντικό να εξηγήσουμε τι σημαίνουν οι διαφορετικές κατηγοριοποιήσεις. Το V-Dem διαχωρίζει 7 τύπους δημοκρατίας. Η εκλογική δημοκρατία είναι πυρήνας και προυπόθεση όλων των υπολοίπων. Για να θεωρείται μία χώρα εκλογική δημοκρατία, θα πρέπει να πληροί τα εξής ελάχιστα αλλά βασικά κριτήρια: διενέργεια εκλογών με αδιαφανείς και δίκαιες διαδικασίες, διασφάλιση του καθολικού δικαιώματος του εκλέγειν, καθώς και των δικαιωμάτων της ελευθερίας έκφρασης και του συνέρχεσθαι και συνετερίζεσθαι. Για να θεωρείται ένα καθεστώς φιλελεύθερη δημοκρατία, θα πρέπει εκτός των παραπάνω, να διασφαλίζει προσωπικές και πολιτικές ελευθερίες, και να κατοχυρώνει θεσμικά ελεγκτικά αντίβαρα στην κυβερνητική εξουσία. Η δημοκρατική υποχώρηση της Ελλάδας παρατηρείται κυρίως στις μεταβλητές που καθορίζουν τον φιλελεύθερο χαρακτήρα του πολιτεύματος. Η επιδείνωση αυτών μάλιστα ήταν τόσο έντονη που υπονόμευσε την Ελλάδα σε απλή εκλογική δημοκρατία».
Αναφορικά με τη μεθοδολογία του σουηδικού ινστιτούτου η Ν. Νάτσικα εξηγεί πως «το μεγαλύτερο μέρος των δεδομένων του V-Dem Dataset προέρχεται από ένα δίκτυο πάνω από 3.700 ειδικών ανά τον κόσμο με βαθιά γνώση για τη χώρα και τις έρευνες τις οποίες συμπληρώνουν με τα 2/3 αυτών να είναι είτε πολίτες είτε υπήκοοι της εκάστοτε χώρας. Τέλος, το V-Dem έχει αναπτύξει καινοτόμες μεθόδους ανάλυσης δεδομένων και συγκερασμού των κρίσεων των ειδικών, με σκοπό την όσο το δυνατόν εγκυρότερη εκτίμηση των τιμών της κάθε μεταβλητής».
Ζητώντας από την έμπειρη ερευνήτρια ένα σχόλιο για την κατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, μάς είπε πως σύμφωνα με τα ευρήματα του 2023, η χώρα σημειώνει μια σημαντική και απότομη ροπή προς την αυταρχικοποίηση.
Τι φταίει; Σύμφωνα με την Ν. Νάτσικα, μια «σταδιακή επιδείνωσηβασικών θεσμικών πυλώνων που δρουν ως αντίβαρα στην εκτελεστική εξουσία». Όπως σημειώνει, «αυτά [τα αντίβαρα] συνίστανται στη δυνατότητα της νομοθετικής και δικαστικής εξουσίας, καθώς και των ανεξάρτητων Αρχών, να ελέγξουν και να διερευνήσουν αποτελεσματικά το έργο της κυβέρνησης, και αποτελούν τον πυρήνα της φιλελεύθερης δημοκρατίας».
Επιπλέον, αναφέρει «η ελευθερία έκφρασης, και η κυβερνητική παρενόχληση και λογοκρισία δημοσιογράφων και ΜΜΕ παρουσιάζουν ανησυχητική πορεία. Τέλος, αξιοσημείωτη μεταβολή παρουσιάζει η μεταβλητή περί ελευθερίας από βασανιστήρια, η οποία μετράει το βαθμό στον οποίο άτομα υπό κράτηση υφίστανται σωματικά ή ψυχολογικά βασανιστήρια από κρατικούς υπαλλήλους ή φορείς (π.χ. αστυνομία, σώματα ασφαλείας κλπ.) με σκοπό τον εκφοβισμό τους ή την απόσπαση πληροφοριών».
Γ. ΚΑΤΣΑΜΠΈΚΗΣ: ΕΊΝΑΙ Η ΕΛΛΆΔΑ ΣΕ ΠΟΡΕΊΑ ΑΥΤΑΡΧΙΚΟΠΟΊΗΣΗΣ;
Το Magazine επικοινώνησε με τον Γιώργο Κατσαμπέκη, ερευνητή στο Ινστιτούτο Πολιτικών Ερευνών του ΕΚΚΕ και visiting fellow στο Πανεπιστήμιο του Λάφμπορο, για μια εκτίμηση των ευρημάτων του V-Dem. Σύμφωνα με τον ερευνητή, η Ελλάδα είναι ανάμεσα στις χώρες που αναδεικνύονται ως πρωταγωνίστριες της έκθεσης, δυστυχώς όμως όχι για καλό.
«Για να αποφεύγουμε τις παρεξηγήσεις, η Ελλάδα δεν θεωρείται ξαφνικά αυταρχικό καθεστώς. Αυτό που ανιχνεύει η έκθεση του V-Dem είναι η κατεύθυνση των πραγμάτων. Η Ελλάδα, λοιπόν, ιδιαίτερα την τελευταία τριετία, παρουσιάζει μια έντονη ροπή προς την αυταρχικοποίηση. Διαγράφει δηλαδή, όπως εξηγούν οι συντάκτριες/ες της έκθεσης, μια ανησυχητική πορεία που την απομακρύνει από την δημοκρατία και την φέρνει εγγύτερα προς τον αυταρχισμό. Γι’ αυτό και από φιλελεύθερη δημοκρατία, υποβαθμίζεται πλέον σε εκλογική δημοκρατία, μια δημοκρατία που δεν θεωρείται πλέον «υγιής», που πάσχει σοβαρά σε ποικίλα επίπεδα».
Όπως σημειώνει ο Γ. Κατσαμπέκης, «για να καταλάβουμε την ταχύτητα της δημοκρατικής πτώσης και πόσο σημαντική είναι αυτή σε συγκριτική προοπτική, αξίζει να σκεφτούμε ότι στο σύνολο των διακοσίων δύο χωρών που καλύπτονται, ολοσέλιδες καταχωρήσεις αφιερώνονται μόνο στην Ελλάδα και δύο ακόμα χώρες: στη Ρωσία (που εστιάζει στην αυταρχική σκλήρυνση του καθεστώτος Πούτιν σε συνθήκες πολέμου) και τη Βραζιλία (που εστιάζει στις συνέπειες της προεδρίας του ακροδεξιού Μπολσονάρο, εκφράζοντας συγκρατημένη αισιοδοξία για την ανακοπή της πορείας προς τον αυταρχισμό μετά την εκλογική νίκη του Λούλα).
Σύμφωνα με την έκθεση «Η Ελλάδα βρίσκεται σε ολισθηρό κατήφορο».
ΠΟΙΑ ΕΊΝΑΙ ΤΑ ΚΎΡΙΑ ΣΥΜΠΤΏΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΉΣ ΥΠΟΧΏΡΗΣΗΣ;
Ο ερευνητής του ΕΚΚΕ αναφέρει τα εξής: υπονόμευση των θεσμικών αντίβαρων στην εκτελεστική εξουσία, αποδυνάμωση ιδιαίτερα της κοινοβουλευτικής, αλλά και της δικαστικής εξουσίας, υποχώρηση της ελευθερίας της έκφρασης, της ελευθερίας του Τύπου και των ακαδημαϊκών ελευθεριών, υπερ-συγκέντρωση εξουσιών στο εκτελεστικό επίπεδο και στον ίδιο τον πρωθυπουργό συγκεκριμένα, περιορισμένη διαβούλευση της κυβέρνησης με τους κοινωνικούς εταίρους. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο σκάνδαλο των υποκλοπών και τις μεγάλες καθυστερήσεις στην διερεύνησή του, όπου τονίζεται ο αρνητικός ρόλος της κυβερνητικής πλειοψηφίας στις διαδικασίες διερεύνησης της υπόθεσης στις αρμόδιες επιτροπές τη Βουλής, τόσο λόγω της άρνησης να προσκληθούν μάρτυρες κλειδιά όσο και για την επιβολή διαδικασίας κεκλεισμένων των θυρών και την επίκληση του απορρήτου, αντί της διαφάνειας.
Αναδεικνύεται επίσης ως περιοχή ανησυχίας και ο νόμος για το λεγόμενο επιτελικό κράτος, που οδήγησε σε υπερ-συγκέντρωση εξουσίας στο εκτελεστικό επίπεδο, υπάγοντας ευθέως στον ίδιο τον πρωθυπουργό την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΕΥΠ) και τα κρατικά μέσα ενημέρωσης, την ΕΡΤ και το Αθηναϊκό και Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων. Εύλογα, γίνεται εδώ και η σύνδεση με την υποχώρηση της κριτικής προς την κυβέρνηση δημοσιογραφίας και την αυτο-λογοκρισία πολλών ενημερωτικών μέσων, υπενθυμίζοντας ότι η Ελλάδα είναι πια η τελευταία χώρα στον δείκτη ελευθερίας του Τύπου στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Σύμφωνα με τον Γ. Κατσαμπέκη «Οι ανησυχητικές παρατηρήσεις δεν τελειώνουν εδώ. Σε σχετικό χάρτη όπου καταγράφονται οι ρυθμοί με τους οποίους οι χώρες ανά τον κόσμο την τελευταία δεκαετία κινούνται είτε προς περισσότερη δημοκρατία (εκδημοκρατισμός), από τη μία, είτε περισσότερο αυταρχισμό (αυταρχικοποίηση), από την άλλη, η Ελλάδα στην Ευρώπη παρουσιάζει μια επίδοση τόσο αρνητική, που συγκρίνεται μόνο με την Σερβία και την Ουγγαρία, οι οποίες δεν θεωρούνται πλέον δημοκρατίες, αλλά καθεστώτα εκλογικού αυταρχισμού, και την Πολωνία, η οποία οριακά θεωρείται εκλογική δημοκρατία, και παρουσιάζει την χειρότερη επίδοση ως προς τη ροπή αυταρχικοποίησης στη γηραιά ήπειρο».
«Επικεντρώνοντας στις εξελίξεις της τελευταίες τριετίας, η Ελλάδα συμπεριλαμβάνεται σε ένα θλιβερό παγκόσμιο top 10 των χωρών με την πιο έντονη αυταρχικοποίηση. Για να το πούμε αλλιώς: η δημοκρατική υποχώρηση της χώρας δεν είναι μόνο συγκριτικά αξιοσημείωτη, αλλά και σαφώς οριοθετημένη χρονικά».
Σχολιάζοντας την έκθεση, ο ερευνητής σημειώνει πως «το λιγότερο που οφείλουμε να κάνουμε διαβάζοντάς την είναι να λάβουμε σοβαρά υπόψη τα ευρήματά της και να προβληματιστούμε για την εικόνα που παρουσιάζει η Ελλάδα στους σχετικούς δείκτες, αλλά και την τροχεία στην οποία μοιάζει να έχει τεθεί». «Η έκθεση παρουσιάζει πλήθος άλλων ευρημάτων, συχνά ανησυχητικών, κάποτε ελπιδοφόρων, για την πορεία της δημοκρατίας στον σημερινό αβέβαιο κόσμο. Μπορεί κανείς να διαφωνεί με πτυχές της μεθοδολογίας της και τον ορισμό της δημοκρατίας που υιοθετεί. Ωστόσο, έχουμε να κάνουμε με μια έκθεση που δημοσιεύεται αδιαλείπτως από το 2017, συγκεντρώνοντας έναν εντυπωσιακό πλούτο δεδομένων και καταγράφοντας κομβικές τάσεις για την δημοκρατία», συμπληρώνει.
Τέλος, συνδέοντας την πρόσφατη επικαιρότητα στην Ελλάδα με τα ευρήματα της έκθεσης του V-Dem, ο Γιώργος Κατσαμπέκης αναφέρει:
«Η συγκυρία, πάντως, κατά την οποία δημοσιεύεται η έκθεση δεν ευνοεί αισιόδοξες αναγνώσεις, αφού μέσα σε λίγες μόνο ημέρες είδαμε, μεταξύ άλλων, τα εξής: (1) την κυβέρνηση να επιχειρεί, πρακτικά, να σαμποτάρει τις εργασίες της επιτροπής Πολιτικών Ελευθεριών («LIBE») του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, που επισκέπτεται τη χώρα μας για να διερευνήσει πιθανές παραβιάσεις του κράτους δικαίου, ζητήματα διαφθοράς και ελευθερίας του τύπου, επικαλούμενη ένα εθνικό πένθος που, επισήμως, έχει παρέλθει και μια προεκλογική περίοδο που, θεσμικά, δεν έχει ξεκινήσει· (2) την καταστολή μαζικών διαδηλώσεων στο κέντρο της Αθήνας με αφορμή το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη, που σημαδεύτηκαν από υπέρμετρη αστυνομική βία εναντίον ειρηνικών διαδηλωτών, αλλά και τον τραυματισμό φωτορεπόρτερ· (3) την επιστολή του πρωθυπουργού προς τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου για το δυστύχημα των Τεμπών, μέσω της οποίας του υποδεικνύει πώς να διαχειριστεί την υπόθεση, πράξη που φλερτάρει επικίνδυνα με αμφισβήτηση της αρχής της διάκρισης των εξουσιών. Ίσως να μην είναι τυχαίο που και τα τρία αυτά συμβάντα σε τρεις μόλις ημέρες αντιστοιχούν σε κεντρικές μεταβλητές που αποτιμά στην έκθεσή του το V-Dem ώστε να εκτιμήσει την υγεία της δημοκρατίας».