Το ρεπορτάζ “Τα μυστικά του Συμβουλίου” του investigate-europe που υποράφουν οι Sigrid Melchior και Χάραλντ Σούμαν αποτυπώνει αποκαλυπτικά τις συνθήκες ανελευθερίας και παρέμβασης που ισχύουν για τους δημοσιογράφους των ΜΜΕ σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μπορεί- όπως γράφει το ρεπορτάζ- η Βέρα Γιούροβα να μιλά για “απελπιστική κατάσταση”, ωστόσο οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη αρνούνται να τηρήσουν τις έως χθές αυτονόητες ελευθερίες για τους δημοσιογράφους και τα ΜΜΕ. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο νόμος για την “ελευθερία των μέσων ενημέρωσης” για τον οποίο έξι κυβερνήσεις, ανάμεσα τους και η κυβέρνηση Μητσοτάκη, ζήτησαν και πέτυχαν να επιτρέπεται η παρακολούθηση δημοσιογράφων με κατασκοπευτικά λογισμικά για περιπτώσεις “εθνικής ασφάλειας” που θα ψηφιστεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το ερώτημα που θέτουν οι δυο συγγραφείς “μπορούν οι Βρυξέλλες να συμφωνήσουν σε νόμο ορόσημο για την προστασία των δημοσιογράφων της Ευρώπης που κινδυνεύουν όλο και περισσότερο;”, δυστυχώς έχει ήδη απαντηθεί καθώς οι δημοσιογραφικές ενώσεις περιορίζονται σε δράσεις λόμπινγκ σε όλες τις χώρες. Διαβάζουμε το ρεπορτάζ:
Οι αυξανόμενοι περιορισμοί στον Τύπο δημιουργούν μια «απελπιστική κατάσταση», προειδοποιεί η Βέρα Γιούροβα, η Επίτροπος της ΕΕ πίσω από έναν νέο νόμο που αποσκοπεί στη διασφάλιση του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης. Ο νόμος για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, ο οποίος πρόκειται να ψηφιστεί στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, θα μπορούσε να παράσχει κρίσιμη προστασία στους δημοσιογράφους και να προκαλέσει ένα κύμα αγωγών κατά κυβερνήσεων που δεν τον τηρούν.
Στη Σοφία Μανδηλαρά αρέσει πολύ η δουλειά της. Ως ρεπόρτερ του ελληνικού πρακτορείου ειδήσεων Amna, είναι «συχνά στην πρώτη γραμμή σημαντικών γεγονότων», λέει. «Μέσα από εμάς ο κόσμος μαθαίνει τι συμβαίνει στη χώρα μας». Αλλά δεν αναφέρονται όλα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα. Κι αυτό γιατί η Άμνα ανήκει στο κράτος και υπάγεται στο γραφείο του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη. Όποιος αναφέρει επικριτικά για τη συντηρητική κυβέρνησή του λογοκρίνεται, λέει ο 38χρονος. Πρόσφατα, οι συντάκτες της έκοψαν αποσπάσματα από δύο δικαστές του Ανωτάτου Δικαστηρίου που μίλησαν κατά ενός κυβερνητικού νομοσχεδίου και οι δημοσιογράφοι «πολύ συχνά επιδίδονται σε αυτολογοκρισία» για να αποφύγουν προβλήματα με τη διοίκηση. Οι συνέπειες είναι δραματικές, καθώς πολλά από τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης βασίζονται στο Amna για ειδήσεις, ενώ άλλα έχουν απομείνει για να καλύψουν το κενό στα κριτικά ρεπορτάζ. Το ελληνικό σκάνδαλο «Watergate» αποκαλύφθηκε από μικρές ανεξάρτητες εκδόσεις όπως το Reporters United και το Inside Story και για μήνες αγνοήθηκε από τις κύριες εφημερίδες και τους τηλεοπτικούς σταθμούς.
Παρόμοια κατάσταση επικρατεί στον ιταλικό κρατικό ραδιοτηλεοπτικό σταθμό Rai. Με περισσότερους από 12.000 υπαλλήλους, η Rai διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Αλλά βρίσκεται όλο και περισσότερο υπό την επιρροή της δεξιάς λαϊκιστικής κυβέρνησης της Ιταλίας. Αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων της τον Οκτώβριο του 2022, η πρωθυπουργός Giorgia Meloni κάλυψε όλες τις διευθυντικές θέσεις με οπαδούς της. Οι δύο προηγούμενες κυβερνήσεις έκαναν το ίδιο, αλλά καμία τόσο ριζοσπαστικά όσο η Μελώνη. Έφυγαν διακεκριμένοι ρεπόρτερ και ακόμη και η εκπομπή του υψηλού προφίλ δημοσιογράφου και συγγραφέα κατά της μαφίας, Ρομπέρτο Σαβιάνο, ακυρώθηκε αφού μπερδεύτηκε με τη Μελόνι. Επιβεβαιωτικές αναφορές για την κυβέρνηση του Μελόνι, εν τω μεταξύ, αντιπροσωπεύουν περίπου το 70 τοις εκατό όλων των πολιτικών ειδήσεων στους σταθμούς Rai, σύμφωνα με το ερευνητικό ινστιτούτο μέσων ενημέρωσης Osservatorio di Pavia. «Δεν υπάρχει ανάγκη λογοκρισίας εδώ τώρα», λέει ο Daniele Macheda, γραμματέας του συνδικάτου των ραδιοτηλεοπτικών φορέων. «Ολόκληρο το σύστημα είναι φιμωμένο· οι κρίσιμες ειδήσεις απλώς δεν μεταδίδονται πλέον».
Οι δημοσιογράφοι της Journal du Dimanche (JDD), της κορυφαίας κυριακάτικης εφημερίδας της Γαλλίας, υπέστησαν επίσης ριζική αλλαγή καθεστώτος. Την άνοιξη, η Vivendi, που ανήκει στον δισεκατομμυριούχο Vincent Bolloré, πήρε το πράσινο φως να αγοράσει τον εκδοτικό γίγαντα Lagardère., συμπεριλαμβανομένου του JDD. Ο Bolloré αρνείται δημοσίως οποιοδήποτε πολιτικό ενδιαφέρον. Αλλά όπως και με τις εξαγορές του CNews το 2016 και του περιοδικού Paris Match πέρυσι, την εξαγορά ακολούθησε μια απότομη στροφή στον εκδοτικό προσανατολισμό του JDD. Ο αρχισυντάκτης σύντομα αποχώρησε και τη θέση του πήρε ο ακροδεξιός δημοσιογράφος Geoffrey Lejeune. Στην αρχή, ολόκληρο το προσωπικό προχώρησε σε απεργία, ισχυριζόμενος ότι ο Lejeune ήταν υπεύθυνος για «απεχθές» και «ρατσιστικά» άρθρα στην προηγούμενη θέση του στο Valeurs Actuelles, ένα περιοδικό που είχε μετατραπεί από δεξιά σε ακροδεξιές θέσεις. Ο διορισμός του, σύμφωνα με το απεργιακό επιτελείο, έδιωχνε τους αναγνώστες και «έθετε σε κίνδυνο την εφημερίδα».
Πέρυσι πραγματοποιήθηκαν διαδηλώσεις στην Αθήνα στον απόηχο του σκανδάλου spyware που συγκλόνισε την κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη.
Κρατικοί αξιωματούχοι που απαιτούν λογοκρισία, κομματικοί λειτουργοί που καταχρώνται τους δημόσιους ραδιοτηλεοπτικούς φορείς για την προπαγάνδα τους και δισεκατομμυριούχοι που αγοράζουν μέσα ενημέρωσης για να προπαγανδίσουν τα δικά τους πολιτικά συμφέροντα – αυτό που ήταν από καιρό γνωστό μόνο στην Ουγγαρία του Βίκτορ Όρμπαν – εξαπλώνονται σε όλη την Ευρώπη. Η υφέρπουσα πτώση της ελευθερίας και του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης τεκμηριώνεται εδώ και χρόνια από το Κέντρο για την Ελευθερία των Μέσων στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, ένα έργο που χρηματοδοτείται από την ΕΕ. Υπάρχει πλέον «ένα ανησυχητικό επίπεδο κινδύνου για τον πλουραλισμό των μέσων ενημέρωσης σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες», έγραψαν οι ερευνητές στην ετήσια έκθεσή τους τον Ιούνιο.
Αυτό θέτει την Ευρώπη σε μια «απελπιστική κατάσταση», λέει η Věra Jourová, η αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για αξίες και διαφάνεια. Ο Τσέχος Επίτροπος έχει προσωπική εμπειρία ζωής χωρίς ελεύθερο τύπο. “Έζησα κάτω από τον κομμουνισμό, ήταν ανεξέλεγκτη εξουσία – και αδιαμφισβήτητη εξουσία. Αυτό δεν πρέπει να συμβαίνει σε κανένα κράτος μέλος της ΕΕ”, λέει στο Investigate Europe. Τα μέσα ενημέρωσης είναι “αυτά που κρατούν τους πολιτικούς υπό έλεγχο. Εάν θέλουμε τα μέσα ενημέρωσης να εκπληρώσουν τον σημαντικό ρόλο τους στη δημοκρατία, πρέπει να εισαγάγουμε ένα ευρωπαϊκό δίχτυ ασφαλείας”. Αυτός είναι ο λόγος που πιέζει για την εφαρμογή ενός νόμου ορόσημο της ΕΕ «για την προστασία της πολυφωνίας και της ανεξαρτησίας των μέσων ενημέρωσης», ο οποίος θα έθετε νομικά δεσμευτικά πρότυπα για τη διατήρηση της ελευθερίας του Τύπου σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ.
Αυτή και οι συνάδελφοί της παρουσίασαν το νομοσχέδιο τον Σεπτέμβριο του 2022. Μεταξύ άλλων, προβλέπει ότι:
- Τα δημόσια μέσα ενημέρωσης πρέπει να αναφέρουν “αμερόληπτα” και οι ηγετικές θέσεις τους πρέπει να “καθορίζονται με διαφανή, ανοιχτή και αμερόληπτη διαδικασία” και μπορούν να απολυθούν μόνο πριν από τη λήξη της θητείας τους σε σαφώς καθορισμένες νομικά “εξαιρετικές περιπτώσεις”.
- η διάθεση κρατικών πόρων στα μέσα ενημέρωσης για διαφημιστικούς και άλλους σκοπούς πρέπει να γίνεται “σύμφωνα με διαφανή, αντικειμενικά, αναλογικά και αμερόληπτα κριτήρια” μεταξύ όλων των παρόχων, ανεξαρτήτως πολιτικού προσανατολισμού·
- οι κυβερνήσεις και οι εταιρείες μέσων ενημέρωσης πρέπει να διασφαλίσουν ότι οι υπεύθυνοι “οι συντάκτες είναι ελεύθεροι να λαμβάνουν ατομικές συντακτικές αποφάσεις”.
- οι ιδιοκτήτες και οι διαχειριστές εταιρειών μέσων ενημέρωσης πρέπει να αποκαλύπτουν «πραγματικές ή πιθανές συγκρούσεις συμφερόντων» που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την αναφορά·
- “Δεν επιτρέπεται” να εξαναγκάζονται δημοσιογράφοι και άλλοι εργαζόμενοι στα μέσα ενημέρωσης να αποκαλύπτουν τις πηγές τους μέσω “κράτησης, παρακολούθησης ή κατάσχεσης” ή εγκατάστασης spyware στα τηλέφωνα και τους υπολογιστές τους.
- ένα συμβούλιο που αποτελείται από εκπροσώπους των 27 εθνικών εποπτικών αρχών αξιολογεί εάν τα κράτη της ΕΕ συμμορφώνονται πράγματι με αυτούς τους κανονισμούς.
Όλα αυτά φαίνονται αυτονόητα για τα δημοκρατικά κράτη – και όμως συνάντησαν μαζική αντίσταση όχι μόνο από την Ουγγαρία και την Πολωνία, αλλά και από την Αυστρία και τη Γερμανία. Υποστήριξαν ότι η πρόταση είναι υπερβολική, «αναφορικά με την πολιτιστική κυριαρχία των κρατών μελών», σύμφωνα με πρακτικά από τις νομοθετικές διαπραγματεύσεις στο Συμβούλιο της ΕΕ, που έλαβε το Investigate Europe. Οι τέσσερις κυβερνήσεις ήθελαν μια οδηγία και όχι μια νομικά δεσμευτική ρύθμιση. Μια αλλαγή που δίνει στις κυβερνήσεις πολλά περιθώρια όταν εφαρμόζουν τους κανόνες της ΕΕ σε εθνικό επίπεδο, κάτι που θα επέτρεπε στις κυβερνήσεις να υπονομεύσουν το ανεπιθύμητο δίκαιο της ΕΕ.
Στη Γερμανία, η εποπτεία των μέσων ενημέρωσης είναι καθήκον των περιφερειακών κρατών. Εκ μέρους τους, η Heike Raab από την πολιτειακή κυβέρνηση της Ρηνανίας-Παλατινάτου, ηγήθηκε των διαπραγματεύσεων στο Συμβούλιο της Ε.Ε. Η ΕΕ ενεργούσε ως «εξάρτημα αρμοδιοτήτων σε έναν τομέα που επιφυλάσσονταν ρητά στα κράτη μέλη στις συνθήκες», υποστήριξε ο Ράαμπ, λέγοντας ότι ο νόμος θα αποτελούσε «καταπάτηση της ελευθερίας των εκδοτών» σύμφωνα με το αντίστοιχο λόμπι. Εάν δεν επιτρέπεται πλέον στους εκδότες να υπαγορεύουν μόνοι τους το περιεχόμενο των μέσων ενημέρωσης τους, αυτό θα «κατέστρεφε την ελευθερία του Τύπου», δήλωσε η Ομοσπονδιακή Ένωση Εκδοτών Εφημερίδων.
Η εφημερίδα Die Zeit αποκάλυψε πρόσφατα πώς γίνεται κατάχρηση της εξουσίας των εκδοτών και στη Γερμανία. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, ο επικεφαλής του εκδοτικού ομίλου Axel Springer Matthias Döpfner, έδωσε ρητή εντολή στο συντακτικό επιτελείο της κορυφαίας ταμπλόιντ Bild να στηρίξει το φιλελεύθερο FDP της αγοράς στις εκλογές της Bundestag. Παρά τέτοιες καταχρήσεις εξουσίας από τα μέλη της, που τεκμηριώνονται σε πολλές χώρες της ΕΕ, η Ένωση Ευρωπαίων Εκδοτών ισχυρίστηκε ότι η πρόταση της ΕΕ ήταν στην πραγματικότητα μια «πράξη ανελευθερίας των μέσων ενημέρωσης». Ωστόσο, ο Raab και το λόμπι των εκδοτών απέτυχαν να παρουσιάσουν πρακτικές προτάσεις για το πώς να σταματήσουν τις επιθέσεις κατά της ελευθερίας της σύνταξης από εκδότες όπως ο Bolloré στη Γαλλία και παρόμοιοι επενδυτές στην Ουγγαρία, την Ελλάδα ή ακόμα και την Ιταλία.
Επομένως, μια τέτοια αντίθεση αποδείχθηκε σε μεγάλο βαθμό ανεπιτυχής. Αν και έχουν προταθεί αρκετές αμφιλεγόμενες τροποποιήσεις του νόμου. Ιδιαίτερα όταν η πλειοψηφία των κυβερνήσεων της ΕΕ υποστήριξε μια αλλαγή για να επιτρέπεται η πιθανή χρήση spyware κατά δημοσιογράφων στο όνομα της εθνικής ασφάλειας, η οποία αποκαλύφθηκε από το Investigate Europe και αντιμετωπίστηκε με μαζικές διαμαρτυρίες, ιδίως στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Ωστόσο, οι βασικές προτάσεις της Jourová και των συναδέλφων της υιοθετήθηκαν τον Ιούνιο από τις περισσότερες κυβερνήσεις της ΕΕ. Μόνο οι Πολωνοί και οι Ούγγροι καταψήφισαν. Εάν, όπως αναμενόταν, το κοινοβούλιο δώσει επίσης την έγκρισή του στις αρχές Οκτωβρίου, ο νόμος θα μπορούσε να τεθεί σε ισχύ στις αρχές του επόμενου έτους – και να προκαλέσει μια μικρή επανάσταση στο ευρωπαϊκό σύστημα μέσων ενημέρωσης. Τουλάχιστον αυτό ελπίζει ο Jourová. Θα είναι «μια αξιόπιστη βάση» για αγωγές κατά του περιορισμού της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης, πιστεύει, «που μέχρι στιγμής δεν είχαν καμία απολύτως ευκαιρία σε πολλές χώρες».