Στην πανδημία εμπιστευόμαστε έγκυρες πηγές ενημέρωσης, όχι τη ζούγκλα των πληροφοριών

Του Γιώργου Πλειού* στην Αυγή

Λένε κάποιοι ειδικοί της προπαγάνδας ότι το πρώτο θύμα σε έναν πόλεμο είναι η αλήθεια. Όπως στον πόλεμο, έτσι και σε κάθε κρίση ανθούν οι παραποιημένες ειδήσεις. Καθώς ζούμε σε μια κοινωνία της ενημέρωσης, όπου οι ειδήσεις είναι η μεγάλη μερίδα της πληροφορίας που καταναλώνουμε, οι ψευδείς και ψευδεπίγραφες ειδήσεις (fake news) αποτελούν την εμπροσθοφυλακή της παραποιημένης πληροφόρησης.

Πολλοί, λανθασμένα, νομίζουν ότι το πρόβλημα με τις ψευδείς και ιδιαίτερα με τις ψευδεπίγραφες ειδήσεις βρίσκεται στην παραποίηση της πραγματικότητας. Ωστόσο, αυτή η παραποίηση είναι αποτέλεσμα τριών αλληλένδετων πτυχών. Πρώτον, της αλλοίωσης των γεγονότων από τα ΜΜΕ. Δεύτερον, της παγιωμένης άποψης που έχουν τα μέλη του κοινού για την πραγματικότητα στην οποία συμβαίνουν αυτά τα γεγονότα. Τρίτον, αν πιστεύει το κοινό τις (αλλοιωμένες) περιγραφές των ΜΜΕ γι’ αυτά τα γεγονότα.

Συνήθως, οι άνθρωποι πιστεύουν τις περιγραφές των γεγονότων που συγγενεύουν με τις παγιωμένες απόψεις τους. Την είδηση ότι «δακρύζουν» οι εικόνες είναι πιθανότερο να την πιστέψει ένας θρησκόληπτος όπως την είδηση ότι η συντριπτική συμβολή στην ήττα του ναζισμού ανήκει στους Αμερικανούς είναι πιθανότερο να την πιστέψει κοινό «καλλιεργημένο» από τον χολιγουντιανό κινηματογράφο και τηλεόραση.

Υπάρχει κοινό πρόθυμο να πιστέψει

Συνεπώς, το πρόβλημα με τις παραποιημένες ειδήσεις δεν είναι τόσο οι ψευδείς ή ψευδεπίγραφες περιγραφές των γεγονότων όσο ότι υπάρχει κοινό που είναι πρόθυμο να τις πιστέψει, μεταξύ των οποίων και δημοσιογράφοι. Ακόμα κι αν διαψευσθούν ψευδείς ή ψευδεπίγραφες ειδήσεις, κάποιο κοινό θα συνεχίσει να τις πιστεύει. Ποιοι παράγοντες ωθούν ένα κοινό να πιστεύει τέτοιες ειδήσεις είναι σύνθετο ψυχολογικό, ανθρωπολογικό και κοινωνιολογικό ζήτημα. Μεταξύ άλλων, δυο παράγοντες ευνοούν την πίστη των ανθρώπων σε παραποιημένες, αλλά συγγενείς με τη δική τους κοσμοθεώρηση, ειδήσεις.

Πρώτον, η προσέγγιση των γεγονότων εκτός του κοσμικού ή ενός ιδεολογικού πλαισίου, που ενισχύεται από την κρίση των ιδεολογιών.

Δεύτερον, η κρίση ως γεγονός των κοινωνικών θεσμών. Τέτοια κρίση είναι ο πόλεμος, η οικονομική κρίση, η κρίση διαχείρισης των προσφυγικών ροών ή η ταχεία αλλαγή ατομικών και συλλογικών πρακτικών, δημόσιων πολιτικών και απόψεων λόγω εξάπλωσης του κορωνοϊού.

Σε κάθε κρίση ανθίζουν οι αντίστοιχες κατηγορίες ψευδών/ψευδεπίγραφων ειδήσεων. Στις οικονομικές κρίσεις ανθίζουν εκείνες που αφορούν τους συντελεστές της οικονομίας, τις οικονομικές σχέσεις κ.ά. Στις πολεμικές κρίσεις ανθίζουν τα fake news που αφορούν τις μάχες, τα θύματα, τις λιποταξίες, τους βομβαρδισμούς κ.ο.κ.

Έτσι και στην κρίση του κορωνοϊού ανθίζουν εκείνες οι παραποιημένες ειδήσεις, ψευδείς ή ψευδεπίγραφες, που ανήκουν στην ευρύτερη περιοχή της ψευδο-επιστήμης. Όσοι παράγουν και διαδίδουν ψευδο-επιστημονικές απόψεις είναι «ευνοημένοι» σήμερα, διότι οι ψευδο-επιστημονικές ειδήσεις αποτελούν ίσως το μεγαλύτερο μέρος των καθαυτό fakenews.

Το φάσμα των κατηγοριών που περιλαμβάνει η ψευδο-επιστήμη είναι μεγάλο, ενώ τροφοδοτείται από την εκμετάλλευση των ανακαλύψεων και τις δημοσιεύσεις στην επιστημονική κοινότητα, καθώς και από την ανάγκη του ανθρώπου για πληροφορίες που αφορούν τη ζωή και την ασφάλειά του, τη δική του και των δικών του.

Σ’ αυτό να προσθέσουμε ότι οι ψευδο-επιστημονικές ειδήσεις γίνονται και πιο εύκολα πιστευτές, διότι βασίζονται σε προκαταλήψεις, θρησκευτικές ή άλλες με μακραίωνη ιστορία, ενώ συχνά δεν προέρχονται ή δεν αναφέρονται σε εμφανείς πολιτικο-ιδεολογικές αντιθέσεις.

Οι ιδεολογικές τους βάσεις είναι βαθύτερες, περισσότερο πολιτιστικές και λιγότερο πολιτικές. Στην κρίση του κορωνοϊού είδαμε ψευδείς ειδήσεις και θα δούμε κι άλλες όσο κορυφώνεται αυτή η κρίση, ιδιαίτερα αν το ιατρικό ζήτημα, η εξάπλωση του ιού, γίνει άντικείμενο κοινωνικο-πολιτικών και άλλων αντιπαραθέσεων.

Αναφορικά με τους λόγους που οδήγησαν στην εμφάνιση του κορωνοϊού έγιναν δημοφιλείς ψευδεπίγραφες ειδήσεις που βασίζονται σε θεωρίες συνομωσίας, ότι δηλαδή ο ιός παρασκευάστηκε σε εργαστήρια βιολογικών όπλων, από όπου και διέρρευσε.

Αυτό συνιστά «εξειδίκευση» μιας γενικότερης ιδεαλιστικής αντίληψης, σύμφωνα με την οποία κάποια πρόσωπα, έχοντας δύναμη, π.χ. οικονομική, γνωστική, τεχνολογική κ.λπ., μπορούν να προκαλέσουν μεγάλων διαστάσεων κοινωνικές και ιστορικές μεταβολές. Ή πάλι ότι προκλήθηκε από χρήση της τεχνολογίας 5G, που αντανακλά διαδεδομένες, καθόλου νέες, τεχνο-φοβικές προκαταλήψεις.

Μισή αλήθεια και μισό ψεύδος

Αρκετές από τις ψευδεπίγραφες ειδήσεις αφορούν τις συνέπειες του κορωνοϊού. Είδηση έδειξε γιατρό να λιποθυμά, υποτίθεται, λόγω κορωνοϊού. Θα μπορούσε να είναι έτσι αλλά δεν ήταν. Μισή αλήθεια και μισό ψεύδος, όπως σε κάθε ψευδεπίγραφη είδηση, σε αντίθεση με την ψευδή, που είναι εξ ολοκλήρου ανυπόστατη.

Ο Ντιμπάλα αναφέρθηκε ως ασθενής από κορωνοϊό, ψευδεπίγραφη είδηση που βασίζεται αφενός σε κάτι που θα μπορούσε να έχει συμβεί κι από την άλλη στους συμβολισμούς που περιέχει η είδηση για μια διασημότητα.

Εντελώς πρόσφατα, στην Ελλάδα, ψευδής είδηση ανέφερε πως «ξανάρχεται ο εφιάλτης της νύχτας της 28ης Ιουνίου 2015. Κλείνουν τράπεζες και σούπερ μάρκετ», που εκμεταλλεύεται το φόβο από κάτι που συνέβη πραγματικά στο παρελθόν, σε μια στιγμή πολιτικής κορύφωσης της οικονομικής κρίσης, και πιθανότατα έχει παραμείνει ισχυρό στη μνήμη ενός μέρους της ελληνικής κοινωνίας, για να το συνδέσει ψευδώς με την παρούσα κρίση κορωνοϊού.

Ιδιαίτερη διάδοση γνώρισαν οι ειδήσεις που αναφέρονται στην αντιμετώπιση του κορωνοϊού, εκμεταλλευόμενοι οι παραγωγοί τους την ανάγκη προστασίας του κοινού από τον θανατηφόρο ιό.

Καταγράφηκαν ειδήσεις που ανέφεραν ως μέθοδο ίασης τα σκόρδα και τα μπαχαρικά, το κάπνισμα, τη χρήση χλωρίνης ως μέσου απολύμανσης των χώρων, την πόση αλκοόλ ή ζεστού νερού ως φαρμάκου ή ακόμα και την κοπριά. Πρακτικές που σε πολλές περιπτώσεις όχι μόνο δεν είναι αναποτελεσματικές, αλλά μπορούν να αποδειχθούν και επικίνδυνες.

Όμως εκμεταλλεύονται τις παγιωμένες πεποιθήσεις των ανθρώπων για την αντιμετώπιση άλλων, ήσσονος σημασίας προβλημάτων υγείας, χρησιμοποιώντας την ίδια μέθοδο. Άλλες πάλι ειδήσεις περιείχαν ρατσιστικές αντιλήψεις κατά των Κινέζων, όπως η είδηση ότι η Αυστραλία απαγόρευσε την πρόσβαση σε περιοχές όπου ζουν πολλοί Κινέζοι

Φέρνουν έσοδα

Οι λόγοι για τους οποίους μια κρίση, όπως η κρίση κορωνοϊού, ευνοεί τις παραποιημένες ειδήσεις είναι πολλοί. Οι ειδήσεις αυτές, εντυπωσιακές συνήθως, αλλά και οικείες, λόγω των προκαταλήψεων στις οποίες βασίζονται, έχουν μεγάλη απήχηση στο κοινό (κλικαρίσματα, φύλλα, τηλεθέαση, ακρόαση κ.λπ.), συνεπώς φέρνουν έσοδα.

Εκτός αυτού, εταιρείες που παράγουν αρκετά από τα «θεραπευτικά» προϊόντα επίσης βλέπουν τα έσοδά τους να αυξάνονται, επομένως έχουν κάθε συμφέρον από τη συμπτωματική ή και σκόπιμη παραγωγή και κυκλοφορία τους. Πολιτικοί, διαφορετικών βαθμίδων εξουσίας, αξιοποιώντας τον φόβο, μπορούν να επιβάλουν κατάσταση εξαίρεσης και έτσι να λάβουν αντι-δημοφιλείς πολιτικές αποφάσεις που άλλως θα ήταν εξαιρετικά δύσκολες ή αδύνατες.

Το εμπόριο μεταφυσικών ελπίδων σε μορφή ιδεών ή υλικών αντικειμένων τρέφεται από τον μαζικό φόβο του θανάτου και επί σκοπώ ή όχι επωφελούνται οι έμποροί του. Κοντολογίς, ένα σμήνος ατόμων και ομάδων «κάνουν πάρτι» όταν άλλα κάνουν την προσευχή τους ή προσπαθούν αλλιώς να αποφύγουν την ασθένεια και τον θάνατο.

Οι παραποιημένες ειδήσεις, ψευδείς ή ψευδεπίγραφες, παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο σ’ αυτό. Κι αν τις ψευδείς μπορεί να τις αντιμετωπίσει ο νόμος, τις ψευδεπίγραφες είναι δύσκολο.

Σε αυτές τις συνθήκες το κοινό πρέπει να μάθει να τις αναγνωρίζει όσο μπορεί περισσότερο. Όσο πιο στερεοτυπική είναι μια είδηση τόσο πιθανότερο είναι να είναι ψευδεπίγραφη ή επίσης όσο πιο εντυπωσιακή προσπαθεί να γίνει, ιδιαίτερα αν επιχειρεί να τρομάξει.

Το ίδιο ίσως συμβαίνει και όταν δεν αναφέρεται πηγή ή αναφέρεται αλλά δεν είναι ειδικός ή αν το έτος παραγωγής της είδησης είναι αμφίβολο. Ή αν η είδηση είναι τόσο γενική που ταιριάζει σε πλήθος περιπτώσεων.

Στον πόλεμο εμπιστευόμαστε φαντάρους και αξιωματικούς, όχι ταχυδακτυλουργούς. Όταν κινδυνεύει η υγεία μας εμπιστευόμαστε γιατρούς, όχι τσαρλατάνους ή έναν νέο Καματερό, από όπου κι αν προέρχεται. Στην παρούσα κρίση, όπου η ενημέρωση παίζει αποφασιστικό ρόλο για τη ζωή μας, εμπιστευόμαστε έγκυρες πηγές, όχι τη ζούγκλα της ενημέρωσης.

* Ο Γιώργος Πλειός είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών